Εμπλέκεσαι συχνά σε καταστροφικές σχέσεις, ζηλεύεις μόνιμα, κατακλύζεσαι από το φόβο ότι θα σε διώξουν ή θα σε εγκαταλείψουν οι φίλοι και ο σύντροφός σου, επαναλαμβάνεις συχνά αρνητικές συνήθειες και αδυνατείς να τις περιορίσεις; Δυσκολεύεσαι να ελέγξεις τα συναισθήματα και τις παρορμήσεις σου, έχεις μια υπέρμετρη ανάγκη για επιβεβαίωση, βασανίζεσαι από αισθήματα ντροπής και ενοχών; Σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί η Θεραπεία Σχημάτων να αποτελεί μια σημαντική βοήθεια!
Η Θεραπεία Σχημάτων είναι μια καινοτόμος, επιστημονικά τεκμηριωμένη μορφή Ψυχοθεραπείας, η οποία αναπτύχθηκε από τον Αμερικανό ψυχολόγο και ερευνητή Dr. Jeffrey Young στις ΗΠΑ. Ο Young εργαζόταν μαζί με τον Dr. Beck, τον Αμερικανό ψυχίατρο που θεωρείται ο πατέρας της ΓΣΨ, στη Φιλαδέλφεια, όπου στα τέλη του ‘70 ασχολήθηκε ενεργά με την ανάπτυξη της Γνωσιακής Συμπεριφορική Ψυχοθεραπείας (ΓΣΨ). Η ΓΣΨ αποτελεί σήμερα τη μέθοδο επιλογής για μια πλειάδα ψυχιατρικών παθήσεων. Η Θεραπεία Σχημάτων του Young μπορεί να θεωρηθεί ως μια εξέλιξη της ΓΣΨ του Beck, προσαρμοσμένη σε θεραπευόμενους με πιο σύνθετα προβλήματα για τα οποία η κλασική ΓΣΨ δεν έχει δείξει αποτελεσματικότητα.
Η Θεραπεία Σχημάτων έχει επίσης επιρροές από τη θεωρία του δεσμού, τη Θεραπεία Gestalt και την Ψυχοδυναμική Θεραπεία. Η διαφορά της από την κλασική ΓΣΨ, μεταξύ άλλων, είναι η σημαντική ενασχόληση με τις παιδικές εμπειρίες του θεραπευόμενου και τη θεραπευτική συμμαχία.
Έννοια και σημασία του Σχήματος
Η συμπεριφορά μας σε διάφορα γεγονότα της ζωής μας επηρεάζεται ως επί το πλείστον από το πώς αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας και το περιβάλλον μας, μαζί με το σύνολο των εμπειριών μας και με το πώς παλαιότερα διαχειριστήκαμε επιτυχημένα ανάλογες καταστάσεις. Τόσο οι αντιλήψεις μας όσο και οι εμπειρίες μας μπορεί να είναι είτε συνειδητές είτε ασυνείδητες. Ο όρος «Σχήμα» επί της ουσίας περιγράφει το ανωτέρω φαινόμενο και ως εκ τούτου η θεραπεία ονομάστηκε «Θεραπεία Σχημάτων».
Το «Σχήμα» αποτελεί καθιερωμένη έννοια στην Γνωσιακή Ψυχολογία, όμως πολλοί θεωρητικοί έχουν δώσει διαφορετικό νόημα σε αυτή. Στη Θεραπεία Σχημάτων το Σχήμα προσεγγίζεται ως ένα αφηρημένο υποθετικό μοτίβο το οποίο κατά τη διάρκεια της θεραπείας γίνεται κοινό βίωμα τόσο του θεραπευτή όσο και του θεραπευόμενου. Η μετατροπή του αφηρημένου και υποθετικού σε κάτι κοινό, βιωματικό και συγκεκριμένο είναι δυνατή να επιφέρει και την αλλαγή του Σχήματος.
Ο κρίσιμος ρόλος των πρώιμων δυσλειτουργικών Σχημάτων
Η έννοια του Σχήματος είναι μεταφορική και περιλαμβάνει το τι έχουμε μάθει για τον ίδιο μας τον εαυτό, το περιβάλλον μας και πώς μάθαμε να διαχειριζόμαστε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις διάφορες καταστάσεις. Αν λ.χ. κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής μας δεχόμασταν μια πίεση στο πεδίο τον βασικών συναισθηματικών αναγκών μας, τότε δημιουργείτο μια συναισθηματική δυσφορία την οποία έπρεπε να διαχειριστούμε. Μια καταπίεση των συναισθηματικών αναγκών η οποία έχει επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα, αποτελεί για το άτομο μια ενδεχομένως απειλητική κατάσταση. Το σώμα αντιδρά στην απειλή με τη στρατηγική της μάχης ή της απόσυρσης. Οι δύο αυτές στρατηγικές αντισταθμίζουν τον πόνο που προκαλεί η συναισθηματική πίεση. Η αντίδραση με μάχη ή απόσυρση είναι λειτουργικές σε καταστάσεις πραγματικού κινδύνου και απειλής. Όμως, αν ένα παιδί, συστηματικά εκτίθεται σε καταστάσεις συναισθηματικής φόρτισης και ανισορροπίας, αυτοματοποιεί αυτές τις στρατηγικές και έχει την τάση να τις εκφράζει και σε άλλες καταστάσεις όπου πιθανώς δεν απαιτείται η αντίδραση της μάχης ή της φυγής. Αν οι αντισταθμιστικές και αναπληρωματικές αυτές στρατηγικές αναπτυχθούν στο επίπεδο των σχέσεων τότε η βασική ανάγκη μένει ανικανοποίητη και η συμπεριφορά της μάχης ή της απόσυρσης ενισχύεται περαιτέρω. Έτσι, ένα πρώιμο δυσλειτουργικό σχήμα προκαλεί ένα Σχήμα που διαμορφώνεται και διαφοροποιείται κατά την ενηλικίωση του ατόμου και οδηγεί σε ανικανοποίητες βασικές ανάγκες και συναισθηματική δυσφορία, σε συνάρτηση με τις κοντινές σχέσεις. Τα πρώιμα δυσλειτουργικά σχήματα επηρεάζουν και δημιουργούν καταστρεπτικά μοτίβα συμπεριφορών και συχνά αποτελούν μέρος της ψυχικής νόσου.
Οι βασικές συναισθηματικές ανάγκες
Η Θεραπεία Σχημάτων αναφέρεται και ασχολείται ως επί το πλείστον με τη στάση του ατόμου απέναντι στις βασικές συναισθηματικές του ανάγκες.
Οι ανάγκες αυτές, που τη φύση τους θα μπορούσαμε να τη προσομοιάσουμε με τη δύναμη της βαρύτητας ως προς τη παρουσία τους στην ανθρώπινη ζωή, απαιτούν παρακολούθηση και τροφοδότηση ακόμα και τις στιγμές εκείνες που η προσοχή του ατόμου στρέφεται σε άλλα ερεθίσματα. Για παράδειγμα, η βαρύτητα είναι παρούσα πάντοτε στη ζωή μας, το μυαλό μας όμως σπάνια στρέφεται σε αυτήν. Έτσι όταν θα χρειαστεί να αλλάξουμε τη λάμπα στη οροφή του δωματίου μας η σκέψη μας θα τρέξει στο να τοποθετήσουμε τη σκάλα στο σωστό σημείο και να έχουμε την κατάλληλη λάμπα, παρά στο φυσικό φαινόμενο που είναι παρόν και που μπορεί να μας ρίξει στο έδαφος. Κάπως έτσι και οι βασικές μας συναισθηματικές ανάγκες είναι εκεί κάθε στιγμή αλλά τις περισσότερες φορές η επαφή μας μαζί τους απουσιάζει.
Η επιλογή της στρατηγικής για το πως θα διαχειριστούμε μια γενικότερη κατάσταση διαφέρει. Οι στρατηγικές που η εμπειρία μάς έχει δείξει ότι παλαιότερα λειτουργούσαν επαναλαμβάνονται. Οι στρατηγικές πολλές φορές εναλλάσσονται ή αλλάζουν, οι βασικές συναισθηματικές ανάγκες όμως όχι. Αυτές έχουν βιολογική συνέχεια και υπό το εξελικτικό πρίσμα εμπεριέχουν την έννοια της επιβίωσης. Οι βασικές συναισθηματικές ανάγκες μεταξύ άλλων περικλείουν την ασφάλεια, τη στοργή, τη συναισθηματική ταύτιση, την αγάπη, την επιβεβαίωση καθώς επίσης καθοδήγηση, τοποθέτηση λογικών ορίων, ανάπτυξη ενδιαφερόντων και προκλήσεων. Όταν σε ένα ισορροπημένο βαθμό οι βασικές συναισθηματικές ανάγκες εκπληρώνονται μέσω των διαπροσωπικών σχέσεων, αλλά και μέσω της σχέσης του ατόμου με τον ίδιο του τον εαυτό, τότε προάγεται η ψυχική ανάπτυξη και η ωριμότητα.